Şokolad kisti normalda rahmin içini örtən hüceyrələrin, yəni endometrial hüceyrələr adlanan hüceyrələrin yumurtalıqlarda əmələ gələn kistlərin içərisində görülməsinə verilən addır. Normalda rahmin içində görülməli olan hüceyrələrin yumurtalıqlarda əmələ gələn kistlərin içərisində niyə ortaya çıxdığı tam aydınlaşdırılmamışdır. Endometriomaların, yəni şokolad kistlərinin inkişafı ilə bağlı əlində yalnız nəzəriyyələr var. Endometrial hüceyrələr ilə şokolad kistlərinin içərisində görülən hüceyrələrin eyni atadan mənşə aldığı düşünülərək ortaya qoyulan nəzəriyyə mövcuddur. Digər bir nəzəriyyə isə, aybaşı zamanı ortaya çıxan aybaşı qanının bir tərəfdən rahim ağzı və vaginadan xaricə çıxarkən, digər tərəfdən də fallop tüpləri vasitəsilə qarın boşluğuna tökülməsi və burada yerləşərək böyüməsi nəzəriyyəsidir. Bundan əlavə, immunitet sistemini təşkil edən hüceyrələrin də endometrioma inkişafında effektiv olduğu düşünülür.
Endometriozis, endometriomaya oxşar şəkildə rahmin içində olmalı olan endometrial hüceyrələrin rahim xaricində, rahmi yerində saxlayan bağların üzərində, rahmin yuxarı hissəsində, tüplərin üzərində və ya çanaq peritonu adlandırdığımız periton bölgəsində mövcudluğuna verilən addır. Endometriozisin də tam olaraq nədən mənşə aldığı bilinməsə də, yuxarıda endometrioma inkişafına oxşar nəzəriyyələr endometriozis inkişafı üçün də ortaya qoyulur.
İstər endometrioma, yəni şokolad kisti olsun, istərsə də endometriozis, yəni yayılmış endometrial ocaqlar olsun, hər ikisində də aybaşı zamanı aybaşı qanının tökülməsi kimi, bu vəziyyətlərdə də aybaşı qanaxmasına bənzər qanaxma olur. Endometriomaların, yəni şokolad kistlərinin içərisində aybaşı qanaxmasına bənzər qanaxma olduğu və bu qanın uzun müddət bu kistlərin içərisində gözlədiyi üçün onun qıvamı şokolad qıvamında olur və buna görə də bu kistlərə şokolad kisti adı verilir.
Yumurtalıqlarda görülən şokolad kistləri zamanla böyük ölçülərə çata bilər, ətrafındakı yumurtalıq toxumasına ziyan vurur və yumurtalıq rezervinin azalmasına səbəb ola bilər. Endometriozis hallarında isə rahmin xaricində olan endometriozis ocaqlarından aybaşı qanaxmasına bənzər şəkildə baş verən qanaxmalar və burada ortaya çıxan materialların uzun müddət bu bölgədə qalması bu bölgədə yapışıqlıqlara səbəb ola bilər. Bu yapışıqlıqlar səbəbiylə xəstələr uzunmüddətli dövrdə aybaşı zamanı ağrı, cinsi əlaqə zamanı ağrı, xroniki çanaq ağrısı, yapışıqlıqlar səbəbiylə tüplərin təsirlənməsi, tüplərdə keçidin bağlanması səbəbiylə təbii yollarla hamilə qala bilməmə və qısırlıq kimi problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Daha ciddi hallarda və bağırsağın aşağı hissələrinin təsirləndiyi vəziyyətlərdə xəstələrdə qəbizlik və böyük həyəcan zamanı defekasiya zamanı ağrı şikayətləri də ortaya çıxa bilər.
Endometriozis çanaq bölgəsi adlandırdığımız rahmin, yumurtalıqların, tüplərin, bağırsaqların və sidik kisəsinin olduğu bölgədə görülsə də, nadir hallarda beyində, gözün içində, ağciyərlərdə və istər sezaryen, istərsə də normal doğuş olsun, bu əməliyyatlar zamanı edilən kəsi bölgələrinin üzərində də bildirilmişdir.
Əvvəla ağlında saxlanılmalı olan məsələ budur: şokolad kistləri və ya endometriozis doğuruculuq çağı xəstəliyidir. Yəni aybaşı görməyə başlamayan kiçik uşaqlarda bu xəstəliklər görülmür. Bundan əlavə, menopoz dövrünə girən insanlarda da kistlər varsa, kiçilmə meyli göstərirlər. Endometriozis ocaqları varsa, onlar da geriləmə meyli göstərirlər.
Şokolad kisti və ya endometriozis hallarında ən çox qarşılaşdığımız problem ağrıdır. Ağrının səbəbi aybaşı görünməsi zamanı bu kistlərin içərisindəki endometriyum toxumasından da aybaşı qanı şəklində tökülmələrin olması, bu zaman kistin kapsulunun gərilməsi və ağrının yaranmasıdır. Buna görə də şokolad kisti və ya endometrioması olan xəstələrdə ən çox qarşılaşılan problem aybaşı görünməsi zamanı ortaya çıxan ağrıdır.
Endometrioma və ya endometriozis yeniyetməlik çağına çatdıqdan bir müddət sonra ortaya çıxacağı üçün, ağrı klassik olaraq ilk aybaşı görünmə zamanı başlamır. İlk aybaşıdan illər sonra ortaya çıxır. Buna görə də biz bu tip ağrılara ikincil dismenore adı veririk. Aybaşı görünməsi zamanı ortaya çıxan bu ağrı, yəni dismenore, bəzən yüngül şiddətdə olur və yüngül ağrıkəsicilər alınaraq aradan qaldırıla bilər, bəzən isə çox şiddətli olub gündəlik həyatı mənfi təsir edə bilər və xəstəni təcili xidmətə aparacaq qədər şiddətli ağrı şəklində ola bilər. Ağrı əvvəllər yalnız aybaşı görürkən ağrı şəklində qarşımıza çıxarkən, xəstəlik irəlilədikcə və zaman keçdikcə ortaya çıxan yapışıqlıqlardan dolayı davamlı qasıq ağrısı şəklində də dönə bilər. Bu vəziyyətə biz xroniki çanaq ağrısı adı veririk. Xəstəliyin daha irəliləmiş mərhələlərində, xüsusilə dərin çanaq endometriozisi adlandırdığımız vəziyyətlərdə həm cinsi əlaqə zamanı, həm də böyük həyəcan, yəni qaita edərkən defekasiya zamanı ağrıdan şikayət edirlər.
Qısırlıq, yəni müntəzəm cinsi əlaqəyə baxmayaraq təbii yollarla hamilə qala bilməmə, endometriozis hallarında tez-tez qarşılaşdığımız problemlərdəndir. Xəstələr tipik olaraq aybaşı görməyə başladıqdan illər sonra ortaya çıxan qasıq ağrısı, xüsusilə aybaşı zamanı ağrı və müntəzəm cinsi əlaqəyə baxmayaraq təbii yollarla hamilə qala bilməmə şikayətlərindən danışırlar. Aybaşı zamanı ağrı şikayəti olan və müntəzəm cinsi əlaqəyə baxmayaraq hamilə qala bilməyən xəstələrdə şokolad kistləri və ya endometriozis mütləq nəzərə çarpmalıdır.
Endometriozis xroniki bir xəstəlik olduğu və bir çox problemə səbəb ola bildiyi üçün bu xəstəliklə bağlı təsnifatlar da edilmişdir. Bu məqsədlə ən çox istifadə olunan təsnifatlardan biri də Amerikan Fertilite Cəmiyyətinin etdiyi təsnifatdır. Bu təsnifatda əvvəllər endometriozis mərhələ 1, mərhələ 2, mərhələ 3, mərhələ 4 olaraq qiymətləndirilirdi, sonralar bu yeniləndi. Bu kateqoriyaləşdirməyə görə Endometriozis;
Endometriozis və endometrioma mövzusunda bizə ən çox kömək edən məsələlərdən biri xəstənin tarixçəsidir. Xəstənin tarixçəsində aybaşı görməyə başladıqdan illər sonra ortaya çıxan, yəni ikincil dediyimiz aybaşı ağrısı, daha irəliləmiş hallarda xroniki çanaq ağrısı dediyimiz davamlı qasıq bölgəsində ağrı, evli cütlərdə isə müntəzəm cinsi əlaqəyə baxmayaraq təbii yollarla hamilə qala bilməmə ən çox qarşılaşılan simptomlar olaraq bilinir. Cinsi fəaliyyət zamanı, yəni cinsi əlaqə zamanı ağrı da xüsusilə irəliləmiş mərhələ endometriozis hallarında tez-tez qarşılaşılan simptomlardandır. Daha nadir hallarda böyük həyəcan, yəni qaita edərkən defekasiya zamanı ortaya çıxan ağrı, sidiyə gedərkən ortaya çıxan ağrı da görülə bilər.
Endometriozis diaqnozunda bizə ən çox qiymətli məlumat verən vəziyyətlərdən biri də ginekoloji müayinədir. Diqqətlə aparılan və təcrübəli biri tərəfindən həyata keçirilən ginekoloji müayinədə endometriozis lehinə bir çox tapıntı müəyyən edilə bilər. Ginekoloji müayinələr zamanı rahmin arxasının müayinəsi zamanı duyulan ağrı, bu müayinə zamanı ələ gələn düyünlü strukturlar, rahmin davamlı arxaya doğru dönük şəkildə olması, iki əllə aparılan müayinə zamanı iki əl arasında rahim sıxıldığı zaman rahim bölgəsində ortaya çıxan ağrı, yumurtalıqların müayinə zamanı əl ilə hiss edilməsində bu bölgədə duyulan ağrı, rahmin sərbəst olmaması və hərəkət etdirildikdə xəstənin ağrı hiss etməsi bizə endometriozisin mövcudluğu haqqında çox güclü fikir verir.
Ginekoloji müayinəyə tamamlayıcı metod kimi tez-tez istifadə etdiyimiz ultrasonografiyaya baxıldıqda, əgər yumurtalıqlarda endometriomalar, yəni şokolad kistləri varsa, bu kistlər müntəzəm sərhədlərlə və içərisində hiperexoik qum saatı görünüşü adlandırdığımız şəkillə görülə bilər. Endometrioma, yəni şokolad kisti hallarında, kistlərin ölçüləri bir neçə santimetrdən 10-20 sm-ə qədər dəyişə bilər. Endometrioma və ya endometriozis diaqnozunda maqnit rezonans və kompüter tomografiyanın əlavə töhfəsi ultrasonografiyadan əlavə kifayət qədər məhduddur.
Məlumdur ki, CA 125 kimi qabar markerləri də şokolad kistlərinin diaqnozunda geniş şəkildə öyrənilmişdir. Lakin qabar markerlərinin şokolad kistlərinin diaqnozuna töhfəsi demək olar ki, əhəmiyyətsizdir. Buna görə də şokolad kistləri və ya endometriozisdən şübhələnən hallarda CA 125 yoxlanılması rutin praktikaya daxil deyil.
Endometriozis və ya endometrioma, yəni şokolad kistlərinin diaqnozunda qızıl standart laparoskopiyadır, yəni kameranın köməyi ilə qarın boşluğuna daxil olmaq, şübhəli ocaqları görmək, görülən ocaqlardan biopsiya almaq və bu biopsiya materiallarının patoloji müayinəsidir. Laparoskopiya həm endometriozis diaqnozunu qoymaqda, həm də endometriozisi təsnif etməkdə bizə kömək edir. Laparoskopiya zamanı alınan biopsiyaların və ya çıxarılan şokolad kistinin patoloji müayinəsində bu sahələrdə endometrial hüceyrələrin və bu hüceyrələri udan immunitet sistemi hüceyrələrinin (makrofaqların) mövcudluğu endometriozis diaqnozunu təsdiq edir.
Endometriozis və endometrioma, yəni şokolad kistlərinin müalicəsində bir çox seçimlərimiz var. Bu müalicə seçimləri arasında qeyri-steroid qıcqırdıq əleyhinə dərmanlar, bədənimizin istehsal etdiyi proqesteron hormonuna bənzər dərmanlar olan proqestinlər, estrogen və proqesteron hormonlarını birlikdə ehtiva edən həyat qoruma həbləri, qadınları dərmanla menopoza aparan GnRH analoqları, endometriozis müalicəsi üçün istifadə oluna bilən vasitələrdir. Endometriozis və endometrioma (şokolad kistləri) müalicəsində son seçim cərrahi müdaxilə, yəni cərrahiyyədir.
Hansı xəstələrin cərrahiyyə üçün uyğun olduğunu və hansı növ cərrahiyyə seçməli olduğunu müəyyən etmək bu nöqtədə ən kritik mərhələdir. Şokolad kistlərinin çıxarılması zamanı yumurtalıq toxumasının az və ya çox dərəcədə zədələnəcəyi gözlənilir. Bu vəziyyət xüsusilə uşaq istəyən qadınlarda və yaşlı qadınlarda nəzərə alınmalıdır. Digər tərəfdən, cərrahiyyə qərarı verərkən, şokolad kistləri cərrahi çıxarılma olmadan izlənildikdə bu kistlərin təzyiq tətbiq edərək ətrafdakı yumurtalıq toxumasına ziyan vurma potensialı da nəzərə alınmalıdır.
Endometriozis müalicəsində nəzərə alınmalı olan başqa bir məqam, cərrahiyyə zamanı endometriozis ocaqlarının çıxarılması və ya məhv edilməsinin həyat üçün daimi müalicə təmin etməyə bilməsidir. Çünki cərrahiyyə zamanı görüb müalicə etdiyimiz ocaqlardan başqa, daha gənc və hələ aydın olmayan ocaqların olması ehtimalı var. Bu halda, bu ocaqlar cərrahiyyə zamanı görünməz olacaq və sonrakı dövrlərdə görünəcək, xəstələrin şikayətlərinin yenidən başlamasına səbəb olacaqdır. Cərrahiyyədən sonra bu riskləri azaltmaq üçün basdırıcı müalicələr tövsiyə olunur və istifadə olunur. Nəticədə, endometriozis xroniki bir xəstəlik olduğu və potensial olaraq mövcud ola biləcəyi, inkişaf edə biləcəyi və ya menopoza qədər təkrarlana biləcəyi üçün, hansı yanaşmanın xəstə üçün ən uyğun olduğu diqqətlə qiymətləndirilməli və xəstə ilə birlikdə qiymətləndirmədən sonra qərar verilməlidir.
