Sidik tutammazlığı insanın sidikini nəzarət edə bilməməsi, istəksiz və ya şüurlu şəkildə tuta bilməməsi vəziyyətinin adıdır. Sidik tutammazlığının növünü başa düşmək üçün sidikimizi necə idarə edə bildiyimizi və sidik ifrazatı prosesinin necə idarə olunduğunu başa düşmək faydalıdır.
Sağ və sol böyrəklərdən süzülən sidik üreter adlanan kanallar vasitəsilə sidik kisəsinə gətirilir. Sidik kisəsi boş bir orqandır və sidik doldurduqca, onu örtən hüceyrələrdəki reseptorlar vasitəsilə daxilindəki təzyiqin artmasını beyinə ötürür. Təxminən 400-500 ml sidik sidik kisəsində yığıldıqda, sidik kisəsinin dolu olduğu və boşaldılması lazım olduğu mesajları sinirlər vasitəsilə sidik kisəsindən beyinə ötürülür. Bu mesaj zamanı mühit uyğun deyilsə, yəni sidik ifrazı üçün tualet yoxdursa, beyin sidik kisəsinə mesajlar göndərir və sidik kisəsinə daha çox rahatlaşmasını və tutumunu artırmasını, sidik axıntısının qarşısını almaq üçün çıxışını sıxmasını əmr edir. Şərait uyğun olduqda, yəni insan sidik ifraz edə biləcəyi yerə və şəraitə çatdıqda, beyin sidik kisəsinə başqa bir mesaj göndərir və sidik kisəsinin əzələlərinə büzülməsini, sidiki xaricə boşaldan hissə adlanan üretraya və bu hissəni əhatə edən əzələlərə rahatlaşmasını əmr edir. Bu yolla sidik kisəsi büzülür və daxilindəki təzyiqi artırır, sidikin xaricə axmasına imkan verir, balonun içindəki mayenin boşaldılmasına bənzəyir və bu əmr sidik sidik kisəsindən qurtulduqda sona çatır.
Yuxarıdakıdan göründüyü kimi, sidik kisəsinin boşaldılması, yəni sidik ifrazı mürəkkəb bir prosedurdur. Əvvəlcə sidik kisəsi sidiklə doldurulduqdan sonra beyinə əmr göndərilir, beyin bu əmri qavrayır və sidik kisəsinə boşaltmaq və ya boşaltmamaq əmri göndərir, sidik kisəsindən beyinə əmr göndərən sinirlər sağlam olmalıdır və beyindən sidik kisəsinə əmrlər göndərən sinirlər də bütövlükdə olmalıdır. Sidik kisəsinin dolu olduğunu sidik kisəsindən beyinə ötürən və ya boşaltmaq və ya boşaltmamaq əmrini beyindən sidik kisəsinə ötürən sinirlərdən hər hansı birində zədələmə bu prosesi pozacaq və nəzarətsiz sidik axıntısına səbəb olacaqdır.
Sidik kisəsində sidikin saxlanmasına töhfə verən və onun istəksiz axmasının qarşısını alan bəzi obstruktiv sfinkter mexanizmləri var. Sidiki sidik kisəsindən bədən xaricinə boşaldan boru formasında orqan olan üretra öz daxilində bəzi əzələ strukturları ehtiva edir. Bu əzələləri büzərək kanalın daxilini bağlayır və istəksiz sidik axıntısının qarşısını alır. Üretra adlanan strukturdan əlavə, çanaq döşəməsi əzələləri adlanan bəzi əzələlər üretranı xaricdən sıxır, üretranın daxili boşluğunu daraldır və oradan istəksiz sidik axıntısının qarşısını almağa kömək edir.
Yuxarıda təsvir edilən mexanizmlərdən hər hansı birində yaranan problemlər istəksiz sidik tutammazlığı kimi özünü göstərəcəkdir. Yuxarıda təsvir edilən mexanizmlərdən göründüyü kimi, istəksiz sidik tutammazlığı birdən çox növü əhatə edir.
Stress sidik tutammazlığı öskürək, asqırma, gülmə və ya ağır əşyaların qaldırılması kimi qarın daxili təzyiqin artdığı vəziyyətlərdə istəksiz sidik itkisidir. Normal olaraq, qarın daxili təzyiqi artıran yuxarıda sadalanan vəziyyətlərdə sidik kisəsinin çıxışındakı əzələlər və üretranın sfinkterlər sidikin istəksiz sızmasının qarşısını almaq üçün işə düşür. Çanaq döşəməsi əzələləri adlanan yuxarıda qeyd olunan əzələlərdəki zəiflik, bu sahədə cərrahi prosedurlar, piylənmə, qocalıq, siqaret çəkmə, artıq çəki və s. çanaq döşəməsinin zəifləməsinə səbəb olur. Bu vəziyyətlərdə qarın daxili təzyiq artırsa, kifayət qədər müqavimət göstərə bilmir və sidiyin istəksiz çıxmasına imkan verir.
Stress sidik tutammazlığı, yəni öskürək, asqırma və gülmə zamanı sidik sızması həm sağlamlıq problemi, həm də ciddi sosial problemdir. Belə hallarda sidik tutammazlığı olan xəstələr çox vaxt şikayətlərini gizlədirlər, daim uşaq bezlərindən istifadə edirlər, evlərindən çıxmaqdan çəkinirlər, sosial fəaliyyətlərini məhdudlaşdırırlar və özləri üçün yeni, pis bir dövrün başladığından narahat olurlar. Sidik tutammazlığı məsələsi müəyyən dərəcədə şəxsi hesab edildiyindən və utanc verici bir vəziyyət kimi qəbul edildiyindən, çox vaxt həkimlər və ya ailə üzvləri ilə müzakirə edilmir və həll yolu axtarmaq üçün heç bir səy göstərilmir. Çox vaxt biz, ginekoloqlar sidik tutammazlığının mövcudluğundan xəstələrin özlərinin şikayəti kimi deyil, onlara şikayətləri haqqında suallarımız nəticəsində xəbərdar oluruq.
Öskürək, asqırma, gülmə və ya ağır qaldırma zamanı sidik tutammazlığı diaqnozu qoyulan şəxslərdə ginekoloji müayinə zamanı sidik kisəsinin bir qədər sarkdığı müəyyən edilə bilər. Ginekoloji müayinə zamanı üretradan sidik kisəsinə pambıq kateter göndərilirsə və kateter üretrada olarkən gərginləşmə və ya öskürəklə qarın daxili təzyiq artırılırsa, kateter 30 dərəcədən çox yuxarı hərəkət edərsə, sidik kisəsinin boynunun öskürəklə hərəkət etdiyi və bu hərəkətin istəksiz sidik tutammazlığının səbəbi olduğu düşünülür. Sidik kisəsi dolu olarkən ginekoloji müayinə zamanı xəstə gərginləşdirilsə və ya öskürülsə, sidikin üretradan istəksiz çıxdığı və sidik tutammazlığının stress sidik tutammazlığı formasında olduğu müşahidə edilə bilər. Sidik yolu infeksiyaları sidik tutammazlığına mənfi töhfə verdiyindən, xəstənin qiymətləndirilməsi zamanı sidik yolunda infeksiyanın olub-olmadığını, həmçinin sidik kisəsinə təsir edə biləcək digər patologiyaların olub-olmadığını diqqətlə araşdırmaq lazım olacaq.
Sidik tutammazlığı növü stress sidik tutammazlığıdırsa və bu vəziyyətə töhfə verən başqa xarici patologiya yoxdursa, bu vəziyyətin müalicəsi adətən cərrahiyyədir. Cərrahi müalicənin məqsədi öskürək, asqırma, gülmə zamanı, başqa sözlə, qarın daxili təzyiq artdıqda sidik kisəsinin boynunun aşağı sürüşməsinin qarşısını alan dəstək cərrahiyyələri həyata keçirməkdir. Dəstək cərrahiyyələri sayəsində qarın təzyiqi artdıqda sidik kisəsinin boynunun aşağı sürüşməsinin qarşısı alınacaq və buna görə də sidik tutammazlığı müalicə olunacaq. Bu, cərrahiyyələrdən gözləntidir. Bu məqsədlə bir çox növ cərrahiyyə müəyyən edilmişdir.
Cərrahiyyələrin bəziləri vaginal yolla, bəziləri isə qarın yolu ilə həyata keçirilir. Vaginal yolla həyata keçirilən cərrahiyyələrdə sidik kisəsinin boynuna çatmaq üçün adətən vagina kəsilir və sidik kisəsinin aşağı hərəkətinin qarşısını almaq üçün dəstəkləyici tikişlər və ya dəstəkləyici yamaqlardan istifadə olunur. Yamaqlarla vaginal yolla həyata keçirilən cərrahiyyələr ümumiyyətlə uğurludur. Cərrahiyyələr qısamüddətli olduğundan və qarına daxil olmadan vaginal yolla həyata keçirildiyindən, əməliyyatdan sonra daha az ağrı və oxşar mənfi hallarla rastlaşılır. Ancaq vaginal yolla həyata keçirilən cərrahiyyələrin mənfi tərəflərindən biri problemin bu cərrahiyyələrdən sonra 5-10 il ərzində təkrar etmə ehtimalının daha yüksək olması və həmçinin cərrahiyyə zamanı istifadə olunan yamaqlar səbəbindən vaginal mukozada yamaq eroziyası adlanan problemlərin baş verməsidir. Yamaq eroziyasında cərrahiyyə zamanı istifadə olunan yamaqlar həmin sahədə vaginanı əridir, yamaq vaginadan çıxır və görünür olur və bu yamaqların çıxarılması zərurəti yaranır. Cərrahiyyə planlaşdırılarkən vaginal yolla həyata keçirilən cərrahiyyələrdə təkrarlanma riskinin daha yüksək olması və yamaq eroziyası haqqında məlumat verici məlumat vermək məqsədəuyğun olardı.
Stress sidik tutammazlığının müalicəsində istifadə olunan cərrahi üsullardan bir qrupu qarın vasitəsilə həyata keçirilən cərrahiyyələrdir. Bunlar həmçinin abdominal cərrahiyyələr adlanır. Bu cərrahiyyələrin məqsədi öskürək, asqırma və gərginləşmə kimi qarın daxili təzyiqin artdığı hallarda sidik kisəsinin çıxışındakı sahənin yuxarıda müəyyən edilmiş yerlərdən asılması yolu ilə aşağı hərəkətinin qarşısını almaqdır. Bu məqsədlə bu gün ən çox istifadə olunan cərrahi üsul "Abdominal Burch" adlanan üsuldur. Cərrahiyyə zamanı sidik kisəsinin çıxışındakı sahə bu sahədən keçirilən tikişlərlə sıxılır və çanaq sümüklərinin yuxarı hissələrində Cooper ligamenti adlanan birləşdirici toxuma bu sahədən keçirilən tikişlərlə sıxılır, bu da öskürək, asqırma və gərginləşmə kimi hallarda bu sahənin aşağı sürüşməsinin qarşısını alır. Abdominal Burch cərrahiyyəsi həm sezaryen kimi qarın boşluğunu açmaqla, həm də bu yolla qarını açmadan laparoskopiya ilə, yəni kamera köməyi ilə bu sahəyə daxil olmaqla həyata keçirilə bilər. Abdominal Burch cərrahiyyələrinin uğuru açıq və ya laparoskopik olmasından asılı olmayaraq oxşardır. Bütün cərrahiyyələrdə təxminən 90-95% müsbət nəticələr əldə olunur. Laparoskopik cərrahiyyələrin açıq cərrahiyyələrə üstünlüyü cərrahiyyədən sonra gündəlik həyata qayıdışın daha qısa olmasıdır. Xəstələr cərrahiyyədən bir neçə gün sonra gündəlik fəaliyyətlərinə qayıda bilərlər. Cərrahiyyə planlaşdırılarkən xəstələrin məlumatlandırılmalı olduğu başqa bir vacib məsələ cərrahiyyənin uğurunun 100% olmadığı və cərrahiyyədən sonra bəzi problemlərin yarana biləcəyidir. Cərrahiyyə zamanı qanaxma, cərrahiyyədən sonra infeksiya, cərrahiyyədən sonra sidik ifrazında çətinlik və sidik kisəsinin tam boşalmaması bu cərrahiyyələrdə rastlaşıla biləcək problemlər və ağırlaşmalardır. TOT (Transobturator Tape) və TVT (Transvaginal Tape) cərrahiyyələri də vaginal yolla stress sidik tutammazlığı üçün tez-tez həyata keçirilən cərrahiyyələrdir. Bu cərrahiyyələrin vaginal yolla həyata keçirilməsi və qarına daxil olmağı tələb etməməsi cərrahiyyə vaxtını qısaldır və cərrahi rahatlığı artırır. Təəssüf ki, cərrahiyyələrin müsbət təsirləri daha qısa müddət davam edir və cərrahiyyələrdə istifadə olunan yamaqların (xüsusilə TOT cərrahiyyəsi üçün istifadə olunan yamaqlar) vaginada eroziyaya səbəb olması və çıxarılması ehtiyacı 10%-ə çatır ki, bu da klinik təcrübəmizdə TOT və TVT cərrahiyyələrini daha az üstün tutmağımıza səbəb olur.
Qadınlarda Stress Sidik Tutammazlığı üçün tətbiq olunan cərrahi üsullardan bəziləri. Şematik. Şəkil Aoki Y et al 2017-dən uyğunlaşdırılmışdır.
Urgency sidik tutammazlığı, yəni sidik kisəsi dolanda və sidik ifrazı istəyi yarananda, tualetə gedərkən saxlaya bilmədən sidik sızması urgency tutammazlığı kimi müəyyən edilir. Urgency sidik tutammazlığı olan xəstələr adətən evdən çıxmaq istəmirlər. Ticarət mərkəzinə və ya başqa bir mühitə getdikdə ilk olaraq tualetlərin harada olduğunu yoxlayırlar, mümkün qədər az maye içməyə çalışırlar və həyatlarını sidik tutammazlığı və tualet arasında strukturlaşdırılmış şəkildə planlaşdırmağa çalışırlar.
Urgency tutammazlığının dəqiq səbəbi müəyyən edilməmişdir. Ancaq yuxarıda izah edildiyi kimi, sidik kisəsinin dolu olduğu barədə beynə məlumat verildikdən sonra uyğun olmayan şərtlər altında sidik ifrazını yatırtmaqla əlaqəli proseslərin düzgün işləmədiyi düşünülür. Problem sidik kisəsi sinirlərinin, sidik kisəsi əzələlərinin və xaricdə sidik saxlamağa kömək edən çanaq döşəməsi əzələlərinin töhfələri ilə baş verə bilər. Başqa bir ümumi əsas səbəb sidik kisəsi əzələlərinin öz-özünə və sidik kisəsi dolmazdan əvvəl istəksiz büzülməsidir ki, bu da həddindən artıq aktiv sidik kisəsi adlanır. Əlavə səbəb yoxdursa, müalicə adətən nəzarətsiz büzülmələri yatırmaq üçün tibbi müalicə ilə sidik kisəsinin tutumunu artırmaq və çanaq döşəməsi əzələlərini gücləndirmək üçün Kegel məşqləri, çəki itkisi, siqareti atma və s. olur.
Yuxarıda təsvir olunanlara əlavə olaraq, birdən çox növ sidik tutammazlığının bir yerdə olduğu Qarışıq Sidik Tutammazlığı kimi hallar da var. Bəzən sidik tutammazlığı növünü və əsas problemi başa düşmək yuxarıda təsvir olunduğu kimi asan olmaya bilər. Bu məqsədlə daha təkmil müayinələr, urodinamik testlər kimi testlər və hətta bir neçə şöbənin birlikdə işləməsini tələb edən yanaşmalara ehtiyac ola bilər.
Qadınlarda sidik tutammazlığı haqqında yadda saxlanılması tövsiyə olunan şey bu vəziyyətin utanc verici və ya gizlədilməli bir şey olmadığıdır. Həkimə gedib şikayətlərinizi izah etsəniz və lazımi müayinələr və testlər aparılırsa, əksər hallarda dərman, cərrahiyyə, məşq və ya bunların birləşməsindən istifadə edərək sidik ifrazını nəzarət altına almaq olar.
